رادیوگرافی در دندانپزشکی

رادیوگرافی در دندانپزشکی

رادیو گرافی دندانی برای تصویر برداری از داخل دهان، دندان، آناتومی کامل یک دندان (تاج)، گردن، ریشه و تشخیص پوسیدگی و وضعیت قرارگیری دندان نسبت به اکلوژن ایده آل و برنامه ریزی برای درمان استفاده می شود که این تصویر برداری با استفاده از اشعه X صورت می گیرد. دستگاههای رادیو گرافی دندانپزشکی به چهار دسته تقسیم می شود:

• رادیو گرافی ثابت ( DC , AC )
• رادیو گرافی پرتابل
• رادیو گرافی پانورکس

رادیو گرافی تک دندانی

رادیوگرافی پری اپیکال ثابت هم دارای پایه های چرخ دار نصب می شود و هم می توان بر روی دیوار نصب نمود. این نوع دستگاه ها معمولا پنل کنترل آنها و یا کلید اکسپوز آنها از طریق سیم تلفنی به دستگاه متصل است که البته میتواند با ریموت کنترل تعویض گردد تا دندانپزشک بتواند با ایجاد فاصله با دستگاه اشعه کمتری را جذب نماید. رادیو گرافی ها از لحاظ جریان به دو بخش AC DC تقسیم می شود تفاوت آنها در جریان برق آنها می باشد که تاثیر مستقیم بر روی کیفیت دستگاه دارد در رادیوگرافی های AC جریان متناوب سینوسی باشد و این یکسان نبودن جریان و باعث کاهش وضوح و کیفیت در فیلم های می گردد ، در رادیوگرافی DC با توجه به ثابت بودن جریان و اکسپوز با جریان یکسان در تمام مدت کیفیت با تصاویر بالا را در خروجی داریم ، توصیه می شود در صورتی که برای ظهور تصویر از سنسور های RVG و یا فسفر پلیت استفاده می کنید انتخاب شما رادیوگرافی DC باشد.

بخش های اصلی رادیوگرافی تک دندانی

سر

شامل منبع ولتاژ بالا ترانس افزاینده و یک سو کننده، تیوپ اشعه ایکس، حفاظ سربی، روزنه خروج اشعه، روغن ایزولاتور خروج روغن یا وجود حتی یک حباب هوا در روغن ایجاد جرقه میکند که هم تیوپ را از بین میبرد و هم ترانس را خراب می کند روشن نگه داشتن دستگاه بیشتر از ۱۰ ثانیه باعث انبساط روغن و پاره شدن جدار و خروج روغن و نفوذ هوا می شود. وجود این روغن باعث انتقال حرارت به اطراف و هم ایزولاسیون الکتریکی را فراهم میکند .

بازوی نگه دارنده هد

پانل کنترل: شامل تایمر جهت تنظیم اشعه دهی از ۰٫۰۱ تا ۲ ثانیه قابل تنظیم است. کلید روشن و خاموش برای قطع و وصل جریان برق، کلید فرمان، با فشردن این کلید و نگه داشتن آن اشعه به نسبت مدت زمان تنظیمی تابانده میشود و با برداشتن دست از روی کلید تابش قطع می شود این کلید با سیم تلفنی به کنترل پانل وصل است تا بتوانیم فاصله مجاز را رعایت نماییم. در این نوع دستگاه ها فقط می توانیم زمان را تنظیم نماییم که برای مقدار اشعه بیشتر زمان را افزایش می دهیم و پارامترهای دیگر ثابت هستند. پارامترهای تاثیر گذار بر روی کیفیت تصویر :

• کنتراست، اختلاف روشنایی
• قدرت تفکیک مکانی، حداقل فاصله بین دو جز
• نویز تصویری 

اثر کمپتون در این پدیده فوتون ورودی با انرژی بالا به الکترون آزاد لایه های خارجی برخورد کرده و آن را از مدار خود دفع میکند بدین ترتیب فوتون به وسیله الکترون منحرف می شود به طوری که در مسیر جدیدی به صورت اشعه پراکنده طی مسیر میکند. با افزایش انرژی تعداد واکنش های کمپتون کاهش می یابد.

جنس فیلم

هر چه ذرات فیلم ریزتر باشد نویز تصویری کمتر است برای آزمایش می توان یک فیلم خام را ظاهر کرد.

رادیوگرافی پرتابل

طراحی این نوع دستگاهها بیشتر برای مناطقی است که مراکز به صورت سیار مستقر هستند و یا کمتر از ۲۰ تا اکسپوز در روز مورد نیاز است. این نوع رادیوگرافیها در داخل خود دارای لایه سربی هستند که معمولا وزن کل دستگاه بیشتر از ۲,۲۰۰ کیلوگرم میباشد این دستگاه ها با یک بار شارژ میتوانند حدود یک هفته مورد استفاده قرار بگیرند و پنل کنترل بر روی آن امکان تنظیم دوز و زمان تابش اشعه و انتخاب نوع استفاده از فیلم یا RVG را دارند. بازو های دو شکن متصل به یونیت وجود دارند که این رادیوگرافی ها بر روی آن قابل نصب می باشد و از طریق ریموت کنترل امکان اکسپوز وجود دارد.

رادیوگرافی پانورکس (OPG)

در رادیو گرافی پانورامیک تصاویر ناحیه ماگزیلوفاسیال با استفاده از یک کاست فیلم خارجی و یک پرتو گردان به دست می آید. در طول تصویر برداری تیوپ اشعه ایکس و فیلم دور سر بیمار به گردش درآمده و تمام دندان ها را در کنار یکدیگر به تصویر می کشد به طوری که کاست فیلم از جلوی گوش یک طرف شروع و به حرکت درآمده و پس از عبور از جلوی صورت به گوش طرف دیگر می رسد ، تیوپ اشعه نیز از نقطه مخالف کاست حرکت کرده و پس از عبور از پشت سر بیمار به طرف دیگر منتقل میشود به منظور جلوگیری از انحراف تصویر از کاستهای خمیده استفاده میشود. در اواسط مسیر حرکت ، مهره های گردنی قرار دارند در نتیجه به مقدار زیاد اشعه را جذب کرده و مانع تشکیل تصویر می شود برای رفع این مشکل هنگام رسیدن تیوپ به این نقطه سرعت حرکت تیوپ کاست و فاصله بین تیوپ و مهره های گردنی کاهش یافته و جذب اشعه را در مهره ها جبران میکند.

برخی اطلاعات دریافتی از تصاویر پانورکس :

• تعداد کل دندان ها
• وضعیت استخوان های دو فک
• وضعیت کلی ریشه ها
• دندان های نهفته

اصول عملکردی و مکانیزم کاربردی رادیوگرافی

برای تعریف تشعشع می توانیم بدین صورت بیان نماییم که انتشار انرژی از میان ماده و ذره را تششع می نامند پس صوت را شامل نمی شود.

پرتوهای الکترومنیتیک ترکیبی از میدان الکتریکی و میدان مغناطیسی عمود بر هم که در جهت عمود بر میدان در فضا انتشار می یابند بسیاری از پرتوهای تابشی مثل ایکس، گاما، نور، مادون قرمز و ماورای بنفش همگی از جنس الکترومنیتیک می باشند که دارای دو ویژگی موجی و ذره ای هستند مفهوم دوگانه این ویژگی ها این است که برخی از خصوصیات الکترومنیتیک با دارا بودن ساختمان موجی قابل تعریف است و برخی دیگر با ذره ای بودن قابل توجیح است. پرتوهای ایکس نتیجه تبدیل انرژی جنبشی الکترونها به فرم دیگری از انرژی می باشند . اشعه ایکس هم کاربرد تشخیصی دارد و هم درمانی که در جدول مقایسه شده است :

پرتوها را می توان به صورت ذرات ریزی که با سرعت نور در حرکتاند در نظر گرفت این ذره ها در حقیقت بسته های انرژی هستند که هر بسته انرژی را یک فوتون یا کوانتوم می گویند.

فوتون های اشعه X مانند امواج رادیویی از اجسام بسیاری عبور میکنند اما تفاوت اصلی در انرژی بسیار زیاد اشعه است چون در سطوح بالای انرژی از مدار قرار دارند. اشعه ایکس توسط یک لامپ خلا تولید می شود که دارای یک کاتد، سیستم شتاب دهنده و یک آند می باشد فوتون ها از الکترود منفی یا کاتد تولید شده و گسیل میشود به سمت الکترود مثبت یا اند که هدف نامیده می شود و اشعه ایکس تولید میگردد درآند از تنگستن یا فلزات با ظرفیت ذوب بالا استفاده می شود چون بمباران الکترونها دمای بالایی ایجاد می کند. سیستم شتاب دهنده دارای ولتاژ مینیمم تا ماکسیمم می باشد لذا الکترونها به طور یکسان انرژی دریافت نمی کنند بنابراین پرتو ایکس تولیدی در هدف در اثر بمباران توسط الکترونهای سریع السیر نیز دارای فوتون هایی با انرژی یکسان نخواهد بود.

پرتوها به دو بخش :

• یونیزان (مستقیم – غیر مستقیم)
• غیریونیزان

تقسیم می شوند. نورمرئی، IR  UV جز پرتوهای غیر یونیزان هستند و ذرات باردار الکترون یونیزان مستقیم و اشعه X، گاما و نوترون ها در بخش پرتوهای یونیزان غیر مستقیم بندی می شوند .

پرتوایکس از امواج الکترومغناطیس با طول موج بین ۱۰ تا ۰۰۱ انگستروم و جرم صفر می باشد. در مقایسه با پرتو گاما اشعه ایکس قدرت نفوذ کمتری دارد اما از نظر تاثیر گذاری تفاوتی ندارند ولی منشاهای متفاوتی دارند. اشعه ایکس منشا الکترونی دارد ( اینترکشن الکترون های فرودی و الکترونهای دور هسته ) اشعه گاما منشا هسته ای دارد و به الکترون های اطراف هسته ارتباطی ندارد .

خصوصیات اشعه ایکس (x)

• نامرئی و بدون وزن
• طول موج کوتاه و قدرت بالای نفوذ در اجسام
• حرکت در خط مستقیم با سرعت نور
• یونیزاسیون در بافتهای بدن منجر به تولید رادیکالهای آزاد می شود.
• میزان جذب اشعه ایکس در مواد بستگی به ساختمان ماده و طول موج اشعه دارد.
• هر چه عدد اتمی بالاتر باشد جذب پرتو ایکس بهتر است.
• با تابش اشعه ایکس در مواردی باعث ایجاد پدیده فلورسانس در آن می شود .
• با تابش این اشعه بر روی برخی اجسام باعث تغییر رنگ آنها می شود که به آن پدیده فسفرسانس می گویند و اندازه گیری اشعه ایکس از این روش می باشد.
• باعث ایجاد تغییرات بیولوژیکی می شود.
• ایجاد تصویر نامرئی در صفحات عکاسی می شود.
• هر چه طول موج اشعه ایکس کمتر باشد نفوذش در اجسام بیشتر می باشد.
• کنتر است تصویر پرتوی ایکس ناشی از اختلاف جذب پرتو توسط بافتهای مختلف بدن است که هر چه این اختلاف بیشتر باشد کنتر است بیشتری خواهد شد.

پارامترهای اصلی در تولید اشعه ایکس (X)

دامنه ولتاژ دستگاه اشعه ایکس تشخیصی : 80-60  KVP

جریان الکترونی بین آند و کاتد : مقدار این جریان نشان دهنده شدت اشعه تولیدی است که بر حسب میلی آمپر بیان می شود.

مدت زمان : حاصل ضرب جریان در مدت زمان تابش مقدار اشعه خروجی است.

روشهای ظهور تصویرهای رادیوگرافی

برای ظهور تصاویر در حال حاضر در بخش دندانپزشکی ۳ روش وجود دارد که تک تک به توضیح آنها می پردازیم :

1. فیلمهای ظهور و ثبوت با استفاده از تاریکخانه
2. سنسورهای RVG بر مبنای تکنولوژی CCD
3. دستگاه فسفر پلیت PSP

فیلم های ساده و دستگاه ظهور و ثبوت 

در این روش فیلم در کنار دندان مورد نظر داخل قسمت داخلی دهان قرار می دهیم و با استفاده از دستگاه رادیوگرافی اکسپوز می نماییم سپس فیلم را از داخل دهان بیمار برداشته کاور آن را جدا نموده و داخل تاریک خانه جهت ظهور میبریم در این مرحله فیلم را داخل محلول ظهور قرار می دهیم سپس داخل محلول ثبوت و بعد از شستشو فیلم را خشک می نمایید در این مرحله تصویر بر روی فیلم ظاهر شده و قابل استفاده می باشد در هنگام استفاده به دستورالعمل استفاده از محلولها که بر روی محصول درج شده است دقت نمایید .

رادیوگرافی دیجیتال یا رادیو ویزیوگرافی (RVG)

یک روش تصویر برداری دیجیتال است که نیازی به ظهور و ثبوت ندارد و تصاویر به صورت یک عکس قابل ذخیره و نمایش بر روی رایانه میباشد. روش کار در رادیوگرافی دیجیتال مستقیم بدین صورت است که در ابتدا اشعه ایکس به سنسوری که از یک صفحه فلورسنت تشکیل شده است و در داخل دهان پشت دندان بیمار به جای فیلم قرار میگیرد تابش می کند.

پس از برخورد اشعه به صفحه تصویر تبدیل به نور میشود و دستههای همگرای فیبر نوری به یک تراشه حساس به نور به نام CCD منتقل و پس از پردازش تصویر توسط نرم افزار مخصوص رایانه امکان رویت تصویر بر روی صفحه کامپیوتر و ذخیره آن خواهد بود این دستگاه تواند دوز دریافتی را تا حد زیادی کاهش دهد زیرا شناسنده CCD نسبت به فیلم به تشعشع کمتری نیاز دارد. با توجه به احتمال آلودگی سنسور در دهان حتما باید از روکش های مخصوص که در داخل بسته بندی دستگاه موجود می باشد استفاده کرد.

مزایای استفاده از رادیوگرافی دیجیتال 

• افزایش ضریب ایمنی سلامت به علت کاهش دز اشعه ایکس
• کاهش هزینهها و عدم نیاز به فیلم و ظهور و ثبوت
• تشخيص دقیق با رزولیشن بالا
• امکان مشاهده سریع تصویر
• سه بعدی سازی تصاویر
• اندازه گیری زوایای مختلف بر روی تصویر
• امکان رنگ آمیزی بر روی تصویر
• تشکیل پرونده برای بیمار جهت ثبت سوابق
• اعمال فیلترهایی جهت شارپ و آشکار سازی لبه های تصویر

معایب رادیوگرافی دیجیتال

• حساس به ضربه بودن و نیاز به نگهداشت اصولی
• حساس و آسیب پذیر در مقابل تابش اشعه زیاد
• گران بودن قیمت سنسور

دستگاه فسفر پلیت PSP 

در این نوع دستگاه که جدیدترین روش ظهور تصاویر است دستگاهی به عنوان اسکنر وجود دارد و فیلم های مخصوص به خود را در ۳ سایز مختلف اسکنر می کند در این روش همانند روش اول از فیلم استفاده می کنید و مثل روش آروی جی سنسوری با یک سیم که به رایانه متصل است ندارید و بعد از اکسپوز نیازی به تاریکخانه نیست و فیلم بر روی پلیت دستگاه فسفر پلیت قرار میگیرد و در مدت ۵ تا ۷ ثانیه فیلم بر روی رایانه متصل به دستگاه و یا نمایش گر خود دستگاه ظاهر میشود و قابل ذخیره و بایگانی و تغییر و همچنین مارکر گذاری می باشد .

روش دستگاههای CR ۱۲۴ آسانترین روش برای تبدیل سیستم آنالوگ به نیمه دیجیتال است که به جای فیلم از کاست CR استفاده میشود و در بر گیرنده صفحه ای از فسفر است ، این صفحه از لایه های محافظ در برابر ضربه ، فسفر حساس به نور و لایه منعکس کننده تشکیل شده است بعد از اعمال اکسپوز با قرار دادن کاست در کارت خوان اسکنر و تابش باریکه لیزر به تک تک این نقاط انرژی جذب شده ذرات به صورت نور ساطع میشوند که توسط لامپ مخصوص دریافت و سیگنال حاصله وارد مبدل آنالوگ به دیجیتال میشود ، تصویر ایجاد شده به رایانه منتقل می شود و تصویر روی کارت خوان برای تصویر جدید پاک می شود .

نکات سرویس و نگه داری دستگاه رادیوگرافی

صفحات تصویر برداری در رادیوگرافی دیجیتال مکرر قابل استفاده می باشد و گیره های پلاستیکی یکبار مصرفی که هنگام تصویر برداری صفحات را می پوشانند برای جلوگیری از منتقل شدن آلودگیها به کار میرود. در هنگام اکسپوز دستگاه حتما بیمار و کسانی که در اطاق حضور دارند باید از روپوش های مخصوص استفاده نمایند. بیش از ۱۰ ثانیه اکسپوز صورت نگیرد چون باعث آسیب رسیدن به تیوپ رادیوگرافی می شود. سنسورهای RVG در مقابل تابش اشعه زیاد حساس هستند و ممکن است آسیب ببینند. اگر خانم بارداری نیاز به تهیه رادیو گرافی داشته باشد لازم است وضعیت خود را به تهیه کننده رادیو گرافی اطلاع دهد تا حفاظتهای مورد نیاز را به عمل آورد استفاده از یقه های گردنی برای محافظت از تیروئید یا استفاده از پیش بندهای سربی برای حفاظت از اندامهای حساس به اشعه مفید است.