اتوکلاو دندانپزشکی

تاریخچه اتوکلاو

اتوکلاو (به انگلیسی: Autoclave) وسیله‌ای برای استریل کردن ابزار پزشکی و آزمایشگاهی در فشار و دمای بالا و با استفاده از بخار آب است. اتوکلاوها در کاربردهای پزشکی برای انجام استریلیزاسیون و در صنایع شیمیایی برای به عمل آمدن پوشش‌ها و ولکانش لاستیک و سنتز هیدروترمال مورد استفاده قرار می‌گیرند. از اتوکلاوهای صنعتی در کاربردهای صنعتی بخصوص در مورد کامپوزیت‌ها استفاده می‌شود. ابعاد این وسیله از اندازه آزمایشگاهی که معمولاً به شکل یک استوانه دردار است تا ابعاد صنعتی که طول آن به ۱۵ متر می‌رسد متغیر است. این وسیله توسط میکروبیووژیست فرانسوی چارلز چمبرلن در سال ۱۸۷۹ اختراع شد. واژه اتوکلاو از ترکیب دو واژه (auto-) در زبان یوانی به معنی خودکار و (clavis) در زبان لاتین به معنی کلید تشکیل شده‌است.

بسیاری از اتوکلاوها برای استریل کردن تجهیزات و لوازم مورد استفاده قرار می‌گیرند که با قرار دادن آن‌ها به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه (بسته به حجم بار و محتویات) در معرض بخار اشباع ۱۲۱ درجه سلسیوس (۲۴۹ درجه فارنهایت) این کار انجام می‌شود. اتوکلاوهای استرل سازی به‌طور گسترده‌ای در میکروبیولوژی، پزشکی، پودیاتری، خالکوبی، سوراخ‌کاری بدن، داروهای دامپزشکی، قارچ‌شناسی، عمل جراحی، دندانپزشکی و ساخت پروتز استفاده می‌شوند. آنها بسته به اندازه چیزی که استریل می‌کنند در اندازه و عملکرد متفاوت هستند و گاهی اوقات در صنایع شیمیایی و مواد غذایی قرع نیز نامیده می‌شوند.

کاربردهای اتوکلاو

از اتوکلاو ها بیشتر در امور پزشکی، دندانپزشکی، آزمایشگاهی و صنایع شیمیایی استفاده می شود. از دیگر کاربردهای رایج اتوکلاو می توان به استریل کردن ابزارهای مورد استفاده در دامپزشکی و سترون سازی اشاره کرد.

حذف هوا از مخزن

باید اطمینان حاصل شود که قبل از فعال شدن اتوکلاو، تمام هوای داخل محفظه از آن خارج شود؛ زیرا هوا یک عامل بسیار ضعیف در استریل کردن است. بخار در دمای ۱۳۴ درجه سلسیوس می‌تواند در مدت سه دقیقه همان سطح استریلی را به دست آورد که هوای ۱۶۰ درجه سلسیوس می‌تواند در دو ساعت به آن سطح برسد.

روش‌های حذف هوا عبارتند از:

1- جابجایی به سمت پایین (یا نوع گرانشی):

بخار پس از وارد شدن به محف‍ظه، ابتدا مناطق بالایی را پر می‌کند، چرا که چگالی آن کمتر از هوا است. این فرایند هوا را به پایین فشرده می‌کند، و آن را از طریق تخلیه ای که اغلب شامل سنسور دما است، بیرون می‌کند. تنها زمانی که تخلیه هوا کامل شود، عمل تخلیه متوقف می‌شود. جریان معمولاً توسط یک تله بخار یا یک شیر برقی کنترل می‌شود، اما گاهی اوقات نیز از سوراخ‌های تخلیه استفاده می‌شود که اغلب با یک شیر برقی همراه است. تا زمانی که بخار و هوا مخلوط می‌شوند، می‌توان مخلوط را از مکان‌هایی غیر از پایین به بیرون راند.

2- پالایش با بخار:

رقیق سازی هوا با استفاده از یک سری از پالس‌های بخار، که در آن اتاق به صورت متناوب تحت فشار قرار داده شده و سپس تا فشار اتمسفر کاهش می‌یابد.

3- پمپ‌های خلاء:

یک پمپ خلاء هوا یا مخلوط هوا و بخار را از محفظه خارج می‌سازد.

4- چرخه بالای اتمسفری:

با یک پمپ خلاء به دست می‌آید. این چرخه با ایجاد یک خلاء شروع می‌شود و  سپس یک پالس بخار و سپس یک خلاء و سپس یک پالس بخار. تعداد پالس‌ها به اتوکلاو دندانپزشکی و چرخه انتخاب شده بستگی دارد.

5- چرخه زیر اتمسفری:

شبیه به چرخه بالای اتمسفری است، با این تفاوت که فشار محفظه هرگز بیش از فشار اتمسفر بالا نمی‌رود تا زمانی که فشار محفظه آنقدر بالا رود تا به دمای استریلیزه برسد.

چرخه استریلیزاسیون

• مرحله ۱: تزریق بخار به درون محفظه جکت جهت گرم شدن چمبر
• مرحله ۲: وکیوم متوالی چمبر اتوکلاو و تزریق بخار به درون آن جهت آماده‌سازی محتویات
• مرحله ۳: زمان نفوذ گرما به درون محتویات چمبر
• مرحله ۴: زمان نگهداری دمای تعیین شده جهت استریل
• مرحله ۵: زمان پایین آمدن دمای محفظه اتوکلاو و تخلیه (وکیوم) داخل چمبر

کنترل کیفی دستگاه

• تست شیمیایی:
• تست بیولوژیک: استفاده از ویال حاوی اسپور باسیلوس یا استئاروترموفیلوس به صورت هفتگی مورد ارزیابی قرار گیرد.

اصول کار اتوکلاو

در ابتدا آب از منبع اصلی به بخار تبدیل می­شود. این تبدیل آب به بخار به دو صورت انجام می­گیرد: 1- آب مستقیماً به داخل چمبر (مخزن دستگاه) ریخته شده و توسط المنتی که دور چمبر پیچیده است گرم شده و در 100 درجه سانتی­گراد به بخار تبدیل می‌شود. 2- آب به داخل مولد بخار رفته و پس از تبدیل شدن به بخار وارد چمبر می­شود.

نوع دوم نسبت به نوع اول به دلیل این که سیستم تولید بخار کاملاً جداگانه است، مزیت دارد. بعد از تبدیل آب به بخار مرحله افزایش دما یا Heating شروع شده و با بسته شدن محیط توسط شیرهای برقی طبق «قانون گازها» با افزایش دما، فشار نیز بالا می­رود. با رسیدن دما به مقدار تعیین شده و رسیدن فشار به 2/2 یا 1/2 مرحله استریل سازی آغاز می­شود. در انتهای سیکل یا چرخه استریل، بخار به کندانسور رفته و در اثر «فرایند میعان» به آب تبدیل شده و به مخزن آب مصرفی می­ریزد و بدین ترتیب در انتهای کار مرحله خشک کن یا Drying انجام می­شود. در پایان، مواد و وسایل استریل شده و آماده خروج از دستگاه می‌شوند.

ب) اعمال ایمنی هنگام کار با اتوکلاو دندانپزشکی

• خودداری از بارگذاری یا خارج کردن وسایل و مواد حین کار دستکاه
• پرهیز از تمیز کردن دستگاه در هنگام روشن بودن و اتصال به پریز
• اطمینان از بسته بودن درب اتوکلاو و قفل کردن آن قبل از شروع چرخه دستگاه
• خودداری از برداشتن اجسام تا زمان سرد شدن کامل
• استفاده از گیره و انبر برای حمل اجسام برنده و داغ
• بررسی درون اتوکلاو قبل از هر بار استفاده از نظر وجود هر گونه شئ باقی مانده
• استفاده از دستکش های عایق در برابر حرارت برای بیرون آوردن اشیای داغ
• خودداری از اتوکلاو کردن مواد خورنده، حلال ها، مواد فرار و مواد پرتوزا
• باز کردن اندک درب ظروف شیشه ای برای جلوگیری از شکستن آن‌ها
• قرار دادن تجهیزات شیشه ای در سینی مقاوم به حرارت و خودداری از قرار دادن مستقیم سینی با محتویاتش در پایین یا کف اتوکلاو
• باز کردن درب به آرامی و خودداری از نگه داشتن مستقیم دست سر و صورت جلوی دستگاه پس از تکمیل چرخه استریلیزاسیون
• استفاده از ظروف مقاوم در برابر حرارت برای گذاشتن اشیا درون اتوکلاو مثل شیشه بروسیلیکاتی، پلاستیک از جنس پلی پروپیلین و پلی کربن و فولاد زنگ نزن

انواع اتوکلاو
با توجه به نوع ابزارآلات ، اتوکلاوها به سه کلاس N و S و B طبقه‌بندی می‌شوند. این طبقه‌بندی به منظور صحت عملکرد استریلیزاسیون با توجه به نوع وسایل صورت می‌گیرد.

کلاس N
در خرید این نوع اتوکلاو باید بسیار دقت کرد. بر اساس استاندارد این اتوکلاو قادر است ابزار آلات جامد بدون پوشش را استریل نماید. به این ترتیب تضمینی برای استریل وسایل پوشش‌دار (مثل پارچه یا کاغذ های مدیکال) و نیز وسایل حفره دار وجود ندارد.

کلاس S
وسایلی که در این نوع اتوکلاو می‌توان استریل نمود توسط کارخانه سازنده مشخص می‌شود. این اتوکلاو می‌تواند ابزار آلات بدون پوشش جامد یا پوشش دار جامد ، مواد نساجی مثل پارچه ، گاز تک لایه و وسایل سوراخ دار B را استریل نماید. یک اتوکلاو کلاس S می‌تواند با پمپ وکیوم یا بدون آن تجهیز شود و قطعاً دارای سیکل خشک‌کن است.

کلاس B
این اتوکلاو می‌تواند تمام انواع ابزار و وسایل پوشش دار جامد و بدون پوشش ، مواد نساجی و ابزار سوراخ دار مدل B و مدل A را استریل نماید. اتوکلاوهای این رده دارای پمپ وکیوم قدرتمندی است که می‌تواند تا حدود ۰/۹- بار خلاء ایجاد کند.

رعایت نکات زیر برای کار با دستگاه الزامی است:

1- برای جلوگیری از مشکلات، مسئولیت به کار انداختن و مراقبت روزمره اتوکلاو بایستی به افراد آموزش دیده محول شود.

2- باید یک برنامه برای جلوگیری از مخاطرات شامل بازرسی منظم محفظه­ ها، درب­ها و کنترل آن‌ها وجود داشته باشد.

3- بخار بایستی اشباع شده و عاری از مواد شیمیایی (از قبیل مواد بازدارنده خوردگی) که می­تواند به وسایل استریل شده آسیب برساند، باشد.

4- هنگام کار با اتوکلاو حتماً از دستکش مقاوم به حرارت و عینک محافظ استفاده شود.

5- هرگز هنگام روشن بودن دستگاه اقدام به گذاشتن، خارج نمودن وسایل یا تمیز کردن آن نکنید.

6- هرگز پیچ­های محکم کننده درب را هنگام کار دستگاه شل و سفت نکنید.

7- مواد آلوده و وسایلی که برای استفاده قرار است، استریل شوند به صورت جداگانه و یا با استفاده از دستگاه­های متفاوت اتوکلاو کنید.

8- بهتر است جهت جلوگیری از تشکیل رسوب در دستگاه اتوکلاو از آب مقطر استفاده شود.

9- سطح آب درون دستگاه نباید از انتهای پایین محفظه بخار دیگ بالاتر رود.

10- پیچ ­های درب دستگاه را باید محکم بست. برای این منظور باید پیچ­های روبروی هم همزمان بسته شود تا درب دستگاه به طور یکنواخت محکم شده و بخار آب از آن بیرون نیاید.